Moet je als vrouw voorzichtig zijn met zout in de zwangerschap? Laten we kijken naar de fysiologie van de zwangerschap. Een vrouwenlichaam verandert namelijk in de zwangerschap. Het past zich aan en gaat op een bepaalde manier functioneren zodat het nieuw leven mogelijk kan maken. Al die veranderingen dat is de fysiologie van de zwangerschap. Van het hart -en vaatstelsel dat zich aanpast tot aanpassingen in de verbranding van vetten en suikers. Als we die fysiologie goed begrijpen – en dat doen we helaas nog niet altijd – kunnen we die fysiologie gebruiken als basis om tot een voedingsadvies te komen. Dat is handig als er onvoldoende grootschalige onderzoeken beschikbaar zijn. Zoals bij zout het geval is.
Lessen uit de geschiedenis
In de jaren ’60 en ’70 redeneerde de Amerikaanse arts Thomas Brewer vanuit de fysiologie. Hij geloofde – tegen de mening van zijn professoren in – dat zwangerschapsvergiftiging veroorzaakt werd door ondervoeding. Hij zette zijn zwangere patiënten op een dieet met minstens één liter melk, twee eieren per dag, een portie vlees, vis of kaas en voedzame granen, groenten en fruit. En controversieel voor die tijd: zout naar smaak. In de klinieken waar hij zijn voedingsadviezen toepaste was het aantal gevallen van pre-eclampsie en een hoge bloeddruk een stuk minder vergeleken met andere klinieken1. Maar de gynaecologen van die tijd namen hem niet serieus. Pas 60 jaar (!) later moeten we hem toch gelijk geven. Naast zout, verhoogde zijn dieet ook de hoeveelheid calcium en vitamine D. Logisch dat zijn dieet werkte.
“Zout is een belangrijke voedingsstof in de zwangerschap“
Zout in de zwangerschap
In de tijd dat Thomas Brewer zijn zwangere vrouwen zout naar smaak adviseerde kwamen de eerste diuretica (plaspillen) op de markt. Deze pillen zorgen ervoor dat je meer zout uit plast én ze verlagen de bloeddruk. Volgens de farmaceut Ciba Laboratories (later onderdeel van Novartis) was het ‘the most potent diuretic for oedema and hypertension’. Hmm, problemen waar ook zwangere vrouwen last van hadden.
Natuurlijk waren de plaspillen alleen op mannen onderzocht, maar dat weerhield artsen er niet van om ze ook op zwangere vrouwen uit te proberen. Vrouwengezondheid stond toen nog niet zo hoog op de agenda. Die plaspillen werkte niet. Ze remde de doorbloeding van de placenta en daarmee de groei van de foetus. Waarom hebben we ooit gedacht dat dit een goed idee zou zijn?
De fysiologie van het zwangere lichaam is anders. Dat kan je niet vergelijken met een niet-zwangere vrouw, laat staan met een man. Het wordt tijd dat we deze unieke fysiologie serieus nemen.
Het bloedvolume (water én zout) neemt toe in de zwangerschap
Een van de typische veranderingen in de zwangerschap is dat je er meer bloed bij krijgt. Gemiddeld zo’n 1 liter meer. Zo kan er genoeg zuurstof en voeding naar de groeiende foetus. Meer bloed betekent dat een zwangere vrouw dus meer vocht én zout vasthoudt. Dat is de bedoeling. Logisch gezien heeft zij van beiden dus ook meer nodig2. Jarenlang zijn zwangere vrouwen – onterecht – geadviseerd zout te beperken3. Voor zwangere vrouwen was het advies waarschijnlijk erg lastig, omdat ze in het eerste trimester juist meer trek in zout blijken te hebben! Die gekke eetgewoonten (paprikachips als ontbijt, anyone?) hebben een functie. Zout helpt namelijk om het bloedvolume – de hoeveelheid bloed in je vaten – te laten stijgen.
Minder zout eten in de zwangerschap
Wat nu als je toch voorzichtig bent met zout in de zwangerschap? Kan je bloedvolume dan genoeg toenemen? Ja, je lichaam heeft daar een oplossing voor. Het zet namelijk het stresssysteem RAAS[a] wat harder aan en voilà het bloedvolume stijgt weer. Maar bij pre-eclamspie loopt het anders. Het bloedvolume is te laag en RAAS doet het ook niet zo goed. Mogelijk werkt RAAS als een reddingsboei is de hypothese van Carine Gennari-Moser en haar collega’s4. En reddingsboei die lek is bij pre-eclampsie. Maar misschien was die reddingsboei niet eens nodig geweest als een zwangere vrouw genoeg zout had gegeten!
[a] RAAS staat voor renine, angiotensine en aldosteron. Hormonen die zorgen voor stijging van het bloedvolume en de bloeddruk. Te weinig zout eten zorgt een stijging van deze hormonen.
Het meten van het bloedvolume
Kan je meten of je bloedvolume genoeg gestegen is? Of je een hogere kans hebt op pre-eclampsie? Eenvoudig te meten is het niet. Wat wel makkelijk te meten is, is de bloeddruk. De bloeddruk van zwangere vrouwen gaat wat omlaag in het midden van de zwangerschap en stijgt aan het einde van de zwangerschap. Dat dipje in het midden heet ook wel de mid-pregnancy dip. Zo’n dipje past bij een bloedvolume dat goed gestegen is. Als je geen dipje hebt, heb je meer kans op een hoge bloeddruk aan het eind van de zwangerschap5.
’s Nachts daalt de bloeddruk normaal gesproken ook een beetje. Een nachtelijk dipje dus. Onderzoekers Aleksandra Ilic en collega’s6 keken naar het nachtelijke dipje van zwangere vrouwen met een hoge bloeddruk. Vrouwen die ’s nachts geen dipje hadden, bleken vaker een kind te hebben met een groeivertraging. Ze hadden ook vaak een lager bloedvolume.
Ook zwangere vrouwen met een normale bloeddruk hebben hier last van. Als hun bloeddruk niet dipt hebben ze ook meer kans op een kind met een groeivertraging. We vinden deze vrouwen alleen niet omdat een 24-uurs bloeddrukmeting niet tot de standaard zorgt behoort7. En de reden dat het niet tot de standaardzorg hoort, is omdat we er geen behandeling voor hebben. Of hebben we die wel?
Zout als therapie tegen een hoge bloeddruk?
Aangezien zout ervoor zorgt dat je meer vocht vasthoudt en helpt om je bloedvolume te vergroten, zou extra zout deze vrouwen kunnen helpen? Misschien wel een effectieve, en zeer goedkope therapie. Gek idee? Wat gebeurt er eigenlijk als je zwangere vrouwen meer zout geeft dan normaal? Een groep onderzoekers hebben het aangedurfd4. Ze gaven gezonde zwangere vrouwen voor een week bijna 10 gram zout per dag. Het resultaat? Hun bloeddruk daalde! Niet gek dat de onderzoekers concludeerden dat zout een omgekeerd effect heeft in de zwangerschap. Helaas duurde het onderzoek maar één week. Het werd als onethisch gezien om zwangere vrouwen voor langere tijd meer zout te geven.
Al wat langer weten we dat zout minderen geen zin heeft voor zwangere vrouwen3. Toch blijven sommige populaire kanalen (zoals Zwangerenportaal, Ouders van Nu en 24Baby) zwangere vrouwen adviseren voorzichtig te zijn met zout. Met name als zij vocht vasthouden. Zout zorgt er namelijk toch voor dat je vocht vasthoudt? Ja precies. Precies wat nodig is als je zwanger bent!
Dikke enkels en zout in de zwangerschap
Dikke enkels komen veel voor in de zwangerschap. In de meeste gevallen is dat onschuldig. Maar oedeem betekent niet dat je lichaam meer vocht vasthoudt dan nodig. Vrouwen met pre-eclampsie hebben namelijk ook oedeem maar toch een te laag bloedvolume. Ze houden dus te weinig vocht vast op de ene plek (in het bloed) en te veel op een andere plek (de enkels). In dat geval is oedeem niet een probleem van te veel vocht vasthouden, maar van vocht vasthouden op de verkeerde plek! Is minder zout eten dan de oplossing? Of zoals op sommige populaire websites staat: ‘Eet zo min mogelijk zout’. Oei. Als zwangere moet je juist meer vocht vasthouden – je bloedvolume hoort toe te nemen. Zoutbeperking adviseren met als doel dat je overal minder vocht vasthoudt is mogelijk dus zelfs gevaarlijk.
“Gezwollen enkels betekenen niet dat je te veel vocht vasthoudt“
Extra zout bij dikke enkels?
Een van de weinige studies (misschien zelfs de enige?) die het effect van zout op oedeem heeft onderzocht is een oude studie uit 1958 van Margaret Robinson8. Wat moet dat een powervrouw zijn geweest. Een studie bij zo’n 2000 vrouwen. Inclusief vrouwen die eerder pre-eclampsie hadden gehad. De ene helft kreeg vroeg in de zwangerschap het advies meer zout te eten, de andere helft het advies om zout te minderen. Oedeem kwam bijna twee keer zo vaak voor in de groep die minder zout at. Je leest het goed. Minder zout, meer oedeem!
Zout zorgde er in deze studie ook voor dat pre-eclampsie en een hoge bloeddruk minder vaak voorkwamen. Natuurlijk het is een oude studie en een oude situatie. Hoe de studie precies is gedaan is ook niet meer te achterhalen. Het beste advies op dit moment lijkt te zijn: eet zout naar smaak*. Ja, ook als de afdruk van je sokken in je gezwollen enkels blijven staan.
*Natuurlijk zijn er uitzonderingen. Zoutbeperking verlaagt de bloeddruk een klein beetje bij volwassenen (mannen en vrouwen) met een hoge bloeddruk. Vrouwen die al bekend zijn met een hoge bloeddruk worden daarom geadviseerd om door te gaan met een zoutbeperkt dieet tijdens de zwangerschap7.
Conclusie
Zout is een belangrijke voedingsstof voor zwangere vrouwen en verhoogt de bloeddruk niet. Het is dus ook niet nodig om voorzichtig te zijn met zout in de zwangerschap. Dat kunnen we concluderen als we redeneren vanuit de fysiologie van de zwangerschap. Voor gezonde zwangere vrouwen is er geen reden om zout te beperken. Ook niet bij onschuldige dikke enkels. Hoeveel zout je precies nodig hebt in de zwangerschap is niet bekend. Eet je gezond en voornamelijk onbewerkt? Maak je geen zorgen om zout. Eet zout naar smaak!
Bronnen
1. Brewer, T. H. Metabolic toxemia of late pregnancy in a county prenatal nutrition education project: a preliminary report. J Reprod Med 13, 175–6 (1974).
2. Scaife, P. J. & Mohaupt, M. G. Salt, aldosterone and extrarenal Na+ – sensitive responses in pregnancy. Placenta 56, 53–58 (2017).
3. Duley, L., Henderson-Smart, D. J. & Meher, S. Altered dietary salt for preventing pre-eclampsia, and its complications. Cochrane Database of Systematic Reviews (2005) doi:10.1002/14651858.CD005548.
4. Gennari-Moser, C. et al. Normotensive Blood Pressure in Pregnancy The Role of Salt and Aldosterone Pregnancy. Hypertension 63, 362–368 (2014).
5. Ngene, N. C. & Moodley, J. Physiology of blood pressure relevant to managing hypertension in pregnancy. The Journal of Maternal-Fetal & Neonatal Medicine 32, 1368–1377 (2019).
6. Ilic, A. et al. Influence of non-dipping pattern of blood pressure in gestational hypertension on maternal cardiac function, hemodynamics and intrauterine growth restriction. Pregnancy Hypertens 10, 34–41 (2017).
7. NVOG. Hypertensieve aandoeningen in de zwangerschap. (2021).
8. Robinson, M. SALT IN PREGNANCY. The Lancet 271, 178–181 (1958).
