Wat slik jij? De helft van alle zwangere vrouwen slikt een multivitamine tijdens de zwangerschap. Handig toch dat alles wat je nodig hebt in één pilletje zit, inclusief de aanbevolen foliumzuur en vitamine D? Veel merken adviseren om er voor de zwangerschap al mee te beginnen en deze ook na de zwangerschap nog een tijdje te gebruiken. Elk merk heeft een net andere samenstelling, toch zijn ze op de meeste onderdelen grofweg hetzelfde. Sowieso bevatten ze allemaal extra ijzer, geen vitamine A en een klein beetje calcium. Maar is deze samenstelling wel het beste? Is een multivitamine überhaupt verstandig? Hier zoom ik in op ijzer, vitamine A, calcium en jodium.
IJzer
Geen enkele vrouw eet genoeg ijzer. Ook niet als ze zwanger is. Slikken dus zeggen sommige experts1. Het klopt dat je meer ijzer nodig hebt tijdens de zwangerschap. Maar dat betekent nog niet dat elke vrouw een multivitamine nodig heeft met extra ijzer in de zwangerschap.
IJzer is mega belangrijk. Het zorgt ervoor dat elke cel in jouw lichaam zuurstof krijgt. Zuurstof kan niet zelf naar je cellen toe zwemmen. Daarvoor moet het gedragen worden door het molecuul hemoglobine wat in je rode bloedcellen zit. Het ijzer in hemoglobine zorgt ervoor dat zuurstof vast blijft zitten. Dan kan het naar de juiste plek komen.
In de zwangerschap heb je meer nodig, dus zorgt je lichaam ervoor dat je meer rode bloedcellen aanmaakt. Zo heb je meer plek om zuurstof te vervoeren. Maar wat nóg meer stijgt dan die cellen is de hoeveelheid vocht in het bloed. Je bloed wordt dunner. En dat is goed, want bij vrouwen waarbij dat niet gebeurt is er meer kans op allerlei zwangerschapscomplicaties. Doordat je bloed dunner is lijkt het alsof er minder hemoglobine en ijzer in je bloed zit, maar dat komt omdat ze in een grotere plas water zwemmen.2
“De gemiddelde Nederlandse vrouw heeft geen extra ijzer nodig tijdens de zwangerschap“
Bloedarmoede door een ijzertekort
Bloedarmoede bestaat als je hemoglobine lager dan normaal is. Elke zwangere vrouw wordt daarvoor getest. Er kan dan sprake zijn van een ijzertekort en dan heb je baat bij extra ijzer slikken (of eten). In sommige (lage lonen) landen komt bloedarmoede tijdens de zwangerschap veel voor, en daarom adviseert de WHO dat elke vrouw daar zo’n 30-60 mg ijzer tijdens te zwangerschap binnenkrijgt. Maar voor de gemiddelde Nederlands vrouw is hier geen bewijs voor2,3. Gek genoeg heeft maar een klein deel van de zwangere vrouwen hier bloedarmoede, ondanks dat sommige experts claimen dat iedere vrouw te weinig ijzer binnen krijgt (misschien hebben we toch minder nodig?).
Hoe je lichaam zorgt voor voldoende ijzer
Omdat ijzer zo belangrijk is heeft je lichaam allerlei manieren om ijzer goed vast te houden en te recyclen. Als je zwanger bent verlies je niet meer elke maand bloed – dat is een beetje ijzer wat je in elk geval niet kwijtraakt en dus ook niet ‘extra’ hoeft bij te slikken. Ook word je goed in ijzer uit voeding opnemen. Je darmen nemen nooit alles op wat in je voeding zit. Het zou kunnen dat je voor je zwangerschap maar zo’n 10% van de ijzer in appelstroop opnam, maar tijdens je zwangerschap verdubbelt dat. Slim niet? De grote hoeveelheden oestrogenen die je lichaam overspoelen zorgen ervoor dat je darmen ijzer veel makkelijker opnemen.
Krijg je toch te weinig ijzer binnen? Dan daalt eerst langzaam je ijzervoorraad. Dit geeft een signaal aan je lichaam om nóg beter haar best te doen ijzer op te nemen. Misschien haal je nu zelfs een opname van 40%4! Als er dan nog steeds te weinig ijzer binnenkomt, krijg je pas bloedarmoede.
Moe door een ijzertekort
Maar ik ben toch zo moe? Moeheid komt veel voor tijdens de zwangerschap, maar gek genoeg heeft dit geen duidelijke relatie met je hemoglobine. Als je je beter voelt na het nemen van ijzersupplementen kan dit heel goed een placebo-effect zijn2.
De gevolgen van te veel ijzer
Voor de zekerheid dan? Zomaar ijzer slikken zonder dat je het nodig hebt, is niet ‘baat het niet dan schaadt het niet’. IJzer heeft invloed op de opname van andere mineralen, zoals koper en zink5. Gelukkig zit in de meeste multivitamines ook zink en koper. Maar koper zit bijvoorbeeld niet in de multi van Essential Organics® terwijl er wel het meeste ijzer in zit. Waar ook aanwijzingen voor zijn, is dat extra ijzer slikken mogelijk leidt tot het vaker voorkomen van geelzucht bij de pasgeborene8,9. Dat kan leiden tot ongerustheid en bloed prikken bij je pasgeboren baby.
IJzer en vrije radicalen
Te veel ijzer zorgt voor de vorming van vrije radicalen. Deze vrije radicalen beschadigen cellen. Dat vindt ook bij zwangeren plaats, blijkt uit onderzoek van Rajendran6 en collega’s. Hun studie laat zien dat extra ijzer slikken in de zwangerschap – als je geen bloedarmoede hebt – mogelijk schadelijk is. Het leidt tot de vorming van vrije radicalen en een verhoging van ontstekingswaarden. Vrije radicalen worden ook gezien bij zwangerschapsvergiftiging. Mogelijk verhoogt extra ijzer daar de kans op7. Vrouwen in dit onderzoek slikten elke dag 200 mg ijzer van de 12de tot de 28ste week. Bij vrouwen die bloedarmoede hadden en daarvoor ijzer slikte, verminderden juist de ontstekingswaarden. In multivitamines zit weliswaar minder ijzer (tussen de 14 en 20 mg), maar wel steeds vaker in een beter opneembare vorm. En vaak slikken vrouwen deze de gehele zwangerschap en borstvoedingsperiode.
Extra ijzer is meestal niet nodig in de zwangerschap
Er is veel aandacht voor bloedarmoede bij zwangeren, maar veel minder voor de gevolgen van extra ijzer voor de gezonde zwangere vrouw. Een multivitamine met 100% van de aanbevolen hoeveelheid ijzer is voor de meeste vrouwen niet nodig in de zwangerschap. Mijn advies? Eet rundvlees, eet mosselen en andere rijke bronnen van ijzer. En drink verse jus d’orange bij plantaardige bronnen van ijzer. Neem alleen extra ijzer als daar een goede reden voor is.
Vitamine A
Eet jij wel eens lever? De meeste vrouwen zijn er niet meer mee opgegroeid en dus niet gewend aan de smaak. Hoogstens een stukje leverpaté of worst eten we wel eens. Tijdens de zwangerschap worden we er bang voor gemaakt. Maar is dat wel terecht?
Bètacaroteen en retinol
Vitamine A bestaat als voorgevormd vitamine A, ook wel retinol genoemd. Van de voorloper vormen is bètacaroteen de bekendste. Retinol vind je alleen in dierlijke producten: denk aan zuivel, eieren, boter en lever10. Het dier (dankjewel koe!) heeft bètacaroteen al omgezet in retinol. Bètacaroteen zit veel in groenten en fruit. Het wordt langzaam en in beperkte mate in ons lichaam omgezet naar vitamine A. Je hebt zo’n 12 microgram bètacaroteen nodig om 1 microgram retinol aan te maken. Te veel retinol door het eten van te veel bètacaroteen komt daarom niet voor. (Al kan te veel bètacaroteen eten er wel voor zorgen dat je oranje wordt…) Waarom zit er dan geen retinol in een multivitamine voor zwangeren? Te veel retinol kan in het eerste trimester mogelijk zorgen voor een aangeboren afwijking. Maar let op: te weinig retinol kan daar ook voor zorgen.
De behoefte aan retinol tijdens de zwangerschap
Wat je minimaal nodig hebt in de zwangerschap is 750 microgram retinol per dag. Als je borstvoeding geeft heb je maar liefst 1100 microgram nodig. En daar komt het grootste gedeelte van de vrouwen maar lastig aan. Eet je volledig plantaardig en krijg je geen retinol binnen? Dan heb je theoretisch 750 * 12 = 9.000 microgram bètacaroteen nodig (er vanuit gaande dat je dit allemaal goed kan omzetten). Een multivitamine voor zwangere bevat rond de 750 microgram aan bètacaroteen. Veel te weinig dus in dat geval.
“Waarom zien we lever niet in positief licht? Met maar een klein beetje lever(paté) is je vitamine A zo weer opgekrikt!”
Een veilige bovengrens voor retinol
De Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid heeft voor retinol een maximale bovengrens vastgesteld van 3.000 microgram per dag. Dat is on the safe side. Met een klein stukje (20 gram) kalfslever kom je daar inderdaad al aan. Vandaar dat alleen een beetje leverpaté wordt geadviseerd. Maar waarom zien we lever niet in positief licht? Met maar een klein beetje lever is je vitamine A zo weer opgekrikt!
Die 3.000 microgram is voorzichtig en meer dan het dubbele is waarschijnlijk ook nog oké4,11. De voorzichtigheid met vitamine A is begonnen met de ervaringen met synthetisch vitamine A. Bij het slikken van deze synthetische vorm van vitamine A in het eerste trimester is de kans op aangeboren afwijkingen namelijk erg groot (zo’n 25%!). Extrapoleer die zorgwekkende bevindingen naar retinol en natuurlijk krijg je dan – bij verder erg weinig bewijs – een hele voorzichtige bovengrens.
Zorg dat je in de zwangerschap ook zeker wat dierlijke bronnen eet van vitamine A. Dan heb je die hoeveelheid bètacaroteen die je in een multivitamine vindt ook helemaal niet nodig. Als je alleen plantaardig eet, overleg dan eens met een diëtist.
Calcium
Probeer maar eens een grote rechthoekige pil door te slikken. Best lastig toch? Maar hoe kleiner de pil, hoe minder calcium erin zit. Calcium neemt namelijk ontzettend veel ruimte in. In plaats van milligrammen heb je er één hele gram van nodig. Daarom zit er in de meeste multivitamines voor zwangeren te weinig calcium12, want dat slikt niet zo lekker.
Toch valt er veel voor calcium te zeggen. Je hebt meer nodig in de zwangerschap en zeker als je borstvoeding geeft. En er is sterk bewijs dat meer calcium (een halve gram tot 2 gram extra) het geboortegewicht van de foetus verhoogt en de kans op allerlei complicaties verkleint, inclusief zwangerschapsvergiftiging. De helft van alle zwangere vrouwen krijgt minder dan een gram binnen via hun voeding. Eén liter melk bevat meer dan een gram calcium. Maar welke vrouw drinkt tegenwoordig nog echte melk?
“De helft van de zwangere vrouwen krijgt te weinig calcium binnen”
Gevolgen van te weinig calcium in de zwangerschap
Als je te weinig calcium eet, dan heb je een grote reserve in je lichaam: je botten. Daar zit zo’n 1 kilo calcium in. In theorie zal er dus niet zo snel te weinig calcium voor je kind of voor jou zijn. Maar beter reken je niet op je botten. Het is voor je lichaam namelijk stressvol om calcium uit je botten los te weken. Daar kleven bijwerkingen aan.
Zodra je te weinig calcium eet wordt het bijschildklierhormoon ingeschakeld. Ook wel bekend als PTH of parathormoon. Het zorgt ervoor dat calcium uit je botten loskomt en in je bloed terecht komt. Een nadeel is dat PTH je stofwisseling remt en bijdraagt aan inflammatie. Zou daar misschien de relatie met zwangerschapsvergiftiging vandaan komen? Neem je geen zuivel, dan is de kans groot dat je te weinig calcium binnenkrijgt en heb je een extra supplement nodig. Wat neem jij liever? Elke dag een grote rechthoekige pil of een paar porties zuivel?
Jodium
Jodium is een belangrijke bouwstof voor het schildklierhormoon. Wat weer belangrijk is voor de gehele ontwikkeling van je ongeboren kind. Een tekort leidt tot problemen, maar ook een overschot. Tijdens de zwangerschap heb je 200 microgram jodium per dag nodig. Een jodiumtekort komt in Nederland niet zo snel voor. Een jodiumoverschot waarschijnlijk veel vaker. Toch vind je in de meeste multivitaminen voor zwangere vrouwen 100% van de dagelijkse hoeveelheid. Dat is vaak niet nodig.
Jodium wordt niet alleen aan al het brood toegevoegd (tenzij je het zelf bakt of bij een ambachtelijk bakkertje haalt), maar zit ook in vis, zuivel, eieren en vele soorten zout. Eet je dat allemaal? Dan is het mogelijk dat jouw multivitamine jou een overdosis jodium bezorgt.
Te veel jodium
Ik testte mijn jodiuminname in Mijn Eetmeter van het Voedingscentrum. Met 3 glazen melk, een bakje yoghurt, wat kaas, een stukje kabeljauw, vier boterhammen en wat gejodeerd zout kwam ik al op 540 microgram. Dat is maar 60 microgram onder de veilige bovengrens van 600 microgram! Een multivitamine niet eens meegeteld. Met zo’n dieet is een multivitamine met jodium niet nodig in de zwangerschap. Je krijgt er een overdosis jodium van binnen. Je schildklier en die van je kind is daar niet blij mee. Het geeft mogelijk ook een hogere kans op een schildklierontsteking na de zwangerschap13.
Te weinig jodium
Alleen als je glutenvrij, zuivelvrij of visvrij eet heb je kans op een jodiumtekort. Dan is een supplement met jodium van levensbelang. Mist er alleen één categorie uit dit rijtje? Dan kun je dat compenseren door meer te eten van de andere voedingsmiddelen. Zo krijg je met dagelijks vier glazen melk en een eitje en wekelijks een stuk vis meer dan genoeg jodium binnen. Je hoeft dus niet per se brood te eten. Zeewier is overigens niet echt een betrouwbare (lees: goede dagelijkse) bron van jodium. Het gehalte varieert te veel en is soms erg hoog.
Conclusie
Een multivitamine geeft misschien een fijn gevoel, maar is zeker niet nodig in de zwangerschap. Vrijwel allemaal bevatten ze te weinig calcium, geen vitamine A maar bètacaroteen, en vaak onnodig veel ijzer en jodium. Juist omdat ze proberen alles in één pil te vatten, is een multivitamine voor niemand echt optimaal. Investeer liever in het eten van echt voedsel.
De beste supplementen vind je niet in het vitamineschap. Zuivel, eieren, een beetje kalfslever, vis en andere zeevruchten bevatten ontzettend veel verschillende voedingsstoffen. Als je die allemaal toevoegt aan je dieet – naast ook voldoende plantaardige producten – hoef je niet in te zitten of je wel genoeg van een bepaald stofje binnenkrijgt. Kom je er toch niet uit? Ben je vegetariër of vegan, of lust je geen zuivel en vis? Neem dan liever aparte combinaties of overleg met je verloskundige, arts of diëtist.
Bronnen
1. Elion-Gerritzen WE, Giordano PC, Haak HL. De standaard “Anemie in de eerstelijns verloskundige praktijk” van de Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskunidgen (KNOV): risico voor het niet onderkennen van ijzergebrek en hemoglobinopathie. NTVG 2002;146:457-459.
2. KNOV-Standaard. Anemie in de Verloskundige Praktijk Aanbevelingen Voor Preventie, Diagnostiek En Behandeling. 2010
3. Linden MW. IJzerpreparaten bij ijzergebreksanemie. Geneesmiddelenbulletin. 2009;43(2):13-18.
4. The Nutrition Society. Introduction to Human Nutrition. Second Edition. (Gibney M, Lanham-New S, Cassidy A, Vorster H, eds.). Wiley-Blackwell; 2009.
5. Ziaei S, Janghorban R, Shariatdoust S, Faghihzadeh S. The effects of iron supplementation on serum copper and zinc levels in pregnant women with high-normal hemoglobin. International Journal of Gynecology and Obstetrics. 2008;100(2):133-135. doi:10.1016/j.ijgo.2007.07.026
6. Rajendran S, Bobby Z, Habeebullah S, Elizabeth Jacob S. Differences in the response to iron supplementation on oxidative stress, inflammation, and hematological parameters in nonanemic and anemic pregnant women. Journal of Maternal-Fetal and Neonatal Medicine. 2022;35(3):465-471. doi:10.1080/14767058.2020.1722996
7. Rayman MP, Barlis J, Evans RW, Redman CWG, King LJ. Abnormal iron parameters in the pregnancy syndrome preeclampsia. Am J Obstet Gynecol. 2002;187(2):412-418. doi:10.1067/mob.2002.123895
8. Moghimi MA, Malekzadeh J, Moghimi M. An assessment of the relationship between maternal iron supplementation and hyperbilirubinemia in neonates: a nested case-control study. International Journal of Advanced Biotechnology and Research (IJBR). 2017;8(4):1573-1578.
9. Alizadeh L, Salehi L, Mehraban Z, Ramzi M. Effect of iron supplementation in pregnant women with high hemoglobin on neonatal jaundice: a randomized double-blind clinical trial. The Iranian Journal of Obstetrics, Gynecology and Infertility. 2019;22(4):18-24.
10. Voedingscentrum. Vitamine A . Accessed November 13, 2023. https://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/vitamine-a
11. Wiegand UW, Hartmann S, Hummler H. Safety of vitamin A: recent results. Int J Vitam Nutr Res. 1998;68(6):411-416.
12. Maastricht UMC+. Te weinig calcium in multivitaminen voor zwangeren. Published March 1, 2019. Accessed November 21, 2023. https://www.mumc.nl/actueel/nieuws/te-weinig-calcium-multivitaminen-voor-zwangeren
13. Manousou S, Johansson B, Chmielewska A, et al. Role of iodine-containing multivitamins during pregnancy for children’s brain function: Protocol of an ongoing randomised controlled trial: The SWIDDICH study. BMJ Open. 2018;8(4). doi:10.1136/bmjopen-2017-019945
